تنظیم قرارداد اصولی از حیاتی‌ترین اقدام‌ها در هر رابطهٔ کاری، تجاری یا مدنی است. بخش قابل‌توجهی از دعاوی دادگاه‌ها ریشه در متون ناقص یا مبهم دارد؛ متن‌هایی که یا بر نمونه‌های عمومی و غیرمتخصصانه تکیه کرده‌اند یا صرفاً به توافق شفاهی بسنده کرده‌اند. این راهنما، ده نکتهٔ طلایی و چند ظرافت کلیدی را برای پیشگیری از ریسک‌های حقوقی ارائه می‌کند؛ به‌همراه مرزبندی مفهومی «عقد و قرارداد»، اشتباهات رایج، و نقش مشاور حقوقی در تدوین حرفه‌ای.

عقد و قرارداد چه تفاوتی دارند؟

طبق ماده ۱۸۳ قانون مدنی، عقد توافقی است که تعهد ایجاد می‌کند. در ادبیات کاربردیِ امروز، واژه‌های «عقد» و «قرارداد» اغلب مترادف به کار می‌روند؛ بااین‌حال، به پشتوانهٔ ماده ۱۰ قانون مدنی، «قرارداد» می‌تواند در قالب‌های نامعین هم تنظیم شود، مشروط بر آن‌که مخالف قوانین آمره و نظم عمومی نباشد.

ده نکتهٔ طلایی در تنظیم قرارداد

۱) احراز هویت و اهلیت طرفین

پیش از هرچیز، مشخص کنید طرف مقابل شخص حقیقی است یا شخص حقوقی.

• اشخاص حقیقی: صرف بلوغ کافی نیست؛ برای تصرفات مالی باید رشد نیز احراز شود (ارجاع به ماده ۱۲۱۰ و تبصره‌ها). مراقب محجورین باشید.
• اشخاص حقوقی: اساسنامه، آخرین تغییرات روزنامه رسمی، و صاحبان امضا را بررسی کنید. موضوع فعالیت شرکت را با قرارداد تطبیق دهید تا ریسک‌های داخلی به حداقل برسد.

۲) تعریف دقیق موضوع قرارداد

ابهام، آفتِ قرارداد است. موضوع باید شفاف، قابل‌اجرا و قابل‌تعیین باشد. مثال ملکی: مشخصات ثبتی، متراژ، موقعیت دقیق، اوصاف و ملحقات را بنویسید. هرجا امکان دارد، به پیوست‌های مستند (نقشه، صورت‌جلسه تحویل، کاتالوگ فنی) ارجاع دهید.

۳) تعیین ثمن و شرایط پرداخت

ثمن/بهای قرارداد را صریح کنید: مبلغ کل، نقد/اقساط/ترکیبی، تقویم پرداخت، مرجع واریز، و پیامد تأخیر. برای دیون پولی، خسارت تأخیر را یا به شاخص رسمی (مطابق ماده ۵۲۲ ق.آ.د.م) یا به وجه‌التزام قراردادی روشن گره بزنید.

۴) ضمانت اجراهای هوشمندانه

قرارداد بدون ضمانت اجرا، متن پرریسکی است. سه لایهٔ مکمل پیشنهاد می‌شود:

وجه‌التزام برای تأخیر/عدم‌اجرا (مبلغ ثابت یا فرمول‌محور).

حق فسخ قراردادی در رخدادهای معین (نقض اساسی، تأخیر طولانی، ورشکستگی).

الزام به انجام تعهد و جبران خسارت وفق مواد ۲۲۱ تا ۲۲۹ ق.م (با رعایت رابطهٔ سببیت).

۵) اسناد و استعلام‌ها را جدی بگیرید

در معاملات مهم، اصل مدارک هویتی/مالکیتی را رؤیت کنید و در صورت لزوم از کارشناس رسمی کمک بگیرید. در حوزه‌های تخصصی (ملکی/صنعتی/بهداشتی…) پیش از امضا، استعلام‌های ثبتی، شهرداری، محیط‌زیست، بیمه و مالیات را انجام دهید. سندِ بررسی‌شده را در قالب پیوست شماره‌گذاری و ارجاع کنید.

۶) تحقیقات میدانی و اعتباری

بخش زیادی از ریسک‌ها «خارج از کاغذ» است. اعتبار طرف مقابل (سوابق دعاوی، سابقه مالیاتی، بدهی بانکی، خوش‌حسابی، رتبه اعتباری و …) را با روش‌های مشروع بررسی کنید. در قراردادهای B2B، از استعلام‌های رسمی و گزارش‌های مالی کمک بگیرید.

۷) قرارداد با اشخاص حقوقی: حدود نمایندگی و موضوع فعالیت

دو ریسک معمول:

• نمایندگی ناقص: مطمئن شوید امضاکننده صاحب امضا است و اختیار انعقاد این نوع قرارداد را دارد (صورت‌جلسات هیئت‌مدیره/مدیرعامل، مهر معتبر).
• موضوع فعالیت: اگر معامله «خارج از موضوع شرکت» باشد، در روابط داخلی ایجاد مسئولیت مدیران می‌کند؛ اما اصل اعتبار قرارداد در برابر ثالث با حسن‌نیت در پرتو ماده ۱۱۸ لایحه اصلاحی قانون تجارت محفوظ است. بااین‌حال، برای مدیریت ریسک، موضوع شرکت را دقیق تطبیق دهید و در صورت لزوم، تصمیم/مجوز داخلی بگیرید.

۸) قرارداد با وراث: ترکه و تقدم دیون

پیش از معامله با وراث، گواهی انحصار وراثت و وضعیت دیون ترکه را روشن کنید. مطابق مواد ۸۶۸ و ۸۷۱ ق.م، دیون متوفی مقدم بر تقسیم ترکه‌اند؛ معاملات وراث نسبت به اعیان ترکه تا پیش از ادای دیون، در برابر دیّان می‌تواند غیرنافذ/قابل برهم‌زدن باشد. راه امن: ابتدا تحریر ترکه/تسویه دیون، سپس قرارداد.

۹) قرارداد با وکیل طرف مقابل

وکالت‌نامه رسمی با اختیارات صریح را مطالبه کنید (فروش/اجاره/صلح/اقرار/دریافت وجه… هرچه لازم است صراحتاً قید شود). موجبات انحلال وکالت (عزل، استعفا، فوت/جنون، انقضای مدت) را کنترل کنید و نسخهٔ برابر اصل را ضمیمه کنید.

۱۰) شکل و تشریفات امضا

برای متون چندصفحه‌ای، پاراف/امضای همهٔ صفحات و نسخه‌های هم‌شمار را جدی بگیرید. شماره‌گذاری بندها و صفحات، درج تاریخ دقیق (به‌همراه ساعت در معاملات حساس)، و فهرست پیوست‌ها اختلافات بعدی را کم می‌کند.
نکتهٔ تکمیلی: نسخهٔ دیجیتال با امضای الکترونیک معتبر (مطابق قوانین تجارت الکترونیک) در پروژه‌های با گردش کار آنلاین توصیه می‌شود.

اشتباهات رایج (و نسخهٔ ایمن آن‌ها)

• تکیه بر قراردادهای آماده بدون بومی‌سازی → از الگو فقط به‌عنوان اسکلت استفاده کنید؛ ریاضیات پروژه (مبلغ، زمان‌بندی، تحویل، کیفیت، KPI) را اختصاصی کن.
• توافق شفاهی → حتی برای «تفاهم‌های ساده»، صورت‌جلسهٔ کوتاه و قابل‌ارجاع تهیه کنید.
• بی‌توجهی به ضمانت اجرا → حداقل یک وجه‌التزام شفاف و یک حق فسخ قراردادی برای نقض‌های اساسی بگذارید.
• ابهام در شرط فسخ/تمدید → «Trigger»‌ها، مهلت اعلام، تشریفات و آثار فسخ/تمدید را روشن کنید.
• ابهام در حل اختلاف → از الان تکلیف مرجع صالح (دادگاه/داوری)، قانون حاکم و محل داوری را تعیین کنید.

خسارت قراردادی و «رابطهٔ سببیت»

برای جبران خسارت، صرف نقض کافی نیست. باید ورود ضرر و رابطهٔ مستقیم سببیت بین نقض و زیان اثبات شود. در دیون پولی، به‌جای عبارات مبهم، محاسبهٔ خسارت را قاعده‌مند بنویسید (شاخص رسمی یا فرمول وجه‌التزام).
در پروژه‌ها، الزام به کاهش خسارت (Mitigation) را طرفین بر عهده بگیرند: طرف متضرر باید رفتار عاقلانه برای کم‌کردن زیان داشته باشد.

نقش مشاور حقوقی: از «پیشگیری» تا «طراحی مکانیزم حل اختلاف»

مشاور حقوقی صرفاً غلط‌های نگارشی را اصلاح نمی‌کند؛ او:

• متن را با قوانین آمره/رویهٔ قضایی هم‌راستا می‌کند؛
• ریسک‌های پنهان (تعارض بندها، خلاهای اجرایی، تداخل دستورالعمل‌های دولتی) را بیرون می‌کشد؛
• مکانیزم حل اختلاف کارآمد می‌چیند: مذاکره مرحله‌ای، میانجی‌گری، داوری تخصصی، یا دادگاه صالح با تعیین قانون حاکم و صلاحیت محلی.

چک‌لیست قبل از امضا

1. هویت/اهلیت: احراز بلوغ و رشد (حقیقی)؛ بررسی صاحبان امضا و موضوع شرکت (حقوقی).
2. موضوع/اوصاف: قابل‌تعیین، قابل‌اجرا، با پیوست‌های مستند.
3. مبلغ/شرایط پرداخت: زمان‌بندی، روش پرداخت، ضمانت تأخیر.
4. ضمانت اجرا: وجه‌التزام، حق فسخ، الزام به انجام تعهد، خسارت قراردادی.
5. تحویل/زمان‌بندی: Milestone‌ها، صورت‌جلسه تحویل، پذیرش نهایی.
6. حل اختلاف: مرجع، قانون حاکم، محل، زبان، زمان پاسخ.
7. امضا/پیوست‌ها: امضای همهٔ صفحات، نسخه‌های هم‌شمار، شماره‌گذاری پیوست‌ها.
8. سوابق و استعلام‌ها: ثبتی/شهرداری/مالیاتی/بیمه‌ای (در صورت لزوم).

دیدگاه مرکز قراردادهای پاژ

تنظیم قرارداد اصولی، ستون فقرات هر رابطه کاری و تجاری است. هرچقدر جزئیات قرارداد شفاف‌تر و دقیق‌تر باشد، احتمال اختلاف و دعوا کاهش می‌یابد. مرکز قراردادهای پاژ بر اساس تجربه و تخصص خود، توصیه می‌کند که هیچ‌گاه تنظیم قرارداد را امری ساده فرض نکنید. بهره‌گیری از مشاور حقوقی، بررسی اسناد و پیش‌بینی ضمانت اجرا، سرمایه‌گذاری مطمئنی برای حفظ حقوق شما و موفقیت کسب‌وکارتان است.

 سوالات متداول (FAQ)

آیا قرارداد بدون امضای همهٔ صفحات معتبر است؟
از منظر ادله، اثبات الحاق/تغییر سخت می‌شود؛ پس امضای همهٔ صفحات به‌عنوان Best Practice توصیه می‌شود.

قرارداد خارج از موضوع شرکت چه اثری دارد؟
می‌تواند برای مدیران مسئولیت داخلی ایجاد کند؛ اما در برابر ثالث با حسن‌نیت، اصلِ اعتبار قرارداد محفوظ است (نگاه کنید به ماده ۱۱۸ لایحه).

آیا صرف گرانیِ اجرا، فورس‌ماژور است؟
خیر؛ فورس‌ماژور ناظر به ناممکن شدن اجراست. گرانی شدید/اختلال بازار معمولاً موضوع تعدیل/Hardship است و باید قراردادی تنظیم شود.